Stall, uçağın kanatlarının ürettiği kaldırma kuvvetinin (Lift) yer çekimi gücünü yenerek uçağı havada tutacak yeterlilikte sağlanamaması durumudur.
Stall, çok konuşulan bir havacılık terimi olmasına rağmen sıklıkla yanlış anlaşılır. Stall, öğrenci pilotlar için temel bir eğitim manevrası olup kariyeri boyunca her yıl simülatör eğitimlerinde uygulanır. Stall, Kanat Kritik Hücum Açısı’nın (AoA-Angle of Attack) aşılması ile oluşur.
Stall hangi hücum açısında oluşur?
İngilize lügat manası, “Ahır” demek olan Stall’un havacılıkta tamamen başka anlamı var : Uçağın kanatlarının uçağı havada tutan kaldırma kuvvetini sağlayamıyor demektir.
Yukarıda belirttiğim gibi, kanadın hücum açısı önceden hesaplanmış kritik değeri aştığında uçak Stall’a direr. Aerodinamik Hücum Açısı, bağıl rüzgar (Relatıve Wind) ile kanadın Chord Line (Kiriş Çizgisi) arasındaki açıdır.
Chord Line’ı, kanat kesitinde kanadın arka kenarından (Trailing Edge-Firar Kenarı) kanadın ön kenarına (Leading Edge-Hücum Kenarı) en ön noktasına çizilen düz bir çizgi olarak düşünün. Bu Chord Line ile bağıl rüzgar arasındaki açı (Hücum Açısı), kanadın üretebileceği kaldırma kuvveti miktarını belirler. Hücum açısı büyüdükçe daha fazla kaldırma kuvveti üretilir. Ama, bunun mutlak dikkat edilmesi gereken bir limiti vardır.
Hücum Açısı’nı ne değiştirir?
Hücum Açısı farklı öğelere göre değişebilir. Birincisi, bağıl rüzgar yön değiştirebilir. Bağıl rüzgarın yön değiştirmesinin yaygın nedenleri, uçağın yana yatmış şekilde dönüşte (Banked Turn) olması veya yana kayması (Sideslip) durumunda olmasıdır. Uçağın eğimi (Pitch) değiştiğinde hücum açısı da değişir. Buna ek olarak, kanadın fiziki şekli değiştikçe yani flapların, slatların açılması veya kapatılması Chord Line’ı da değiştirdiğinden, Hücum Açısı da değişir. Son olarak rüzgarın yönü aniden değiştiğinde hücum açısında anlık bir değişikliğe neden olabilir.
Kanatlar Stall olmadan hemen önce maksimum kaldırma kuvvetine ulaşır. Unutmayın, büyük hücum açısı kaldırma gücünü (Lift) artırır. Kanatlar, Stall oluşacak kritik hücum açısına ulaşmadan hemen önce, (belki de bir anlık) fiziğin izin verdiği maksimum kaldırma kuvveti üretir. Ancak, Kritik Hücum Açısının limiti aşıldığında, kanat mümkün olan en yüksek kaldırma kuvvetine sahip durumdan, aniden kaldırma kuvvetinin yok olduğu, yani Stall duruma geçiş yapar. Kritik hücum açısı aşıldığında hava akışı, kanatta kaldırma kuvveti oluşturan aerodinamik yeteneğini kaybeder.
Stall’un ön habercisi
Stall genellikle uyarı olmadan gerçekleşmez. Hafif tek motorlu pervanelilerden çok motorlu jetlere kadar her uçak, Stall Uyarı (Stall Warning) sistemleriyle donatılmıştır. Uçakta bir Stall Uyarı sistemi olmasa bile, kanat aerodinamiği, yaklaşmakta olan Stall’un haberini verir.
Düzgün (Smooth) hava akışı kanadın üst kısmından koparak uzaklaştığında, yaklaşan Stall uçuş kumandalarında hissedilebilir. Buna “Aerodinamik Buffet” denir. Bu Aerodinamik Buffet pilota Stall’a girmek üzere olduğunun haberini verir. Stall’un ilk işaretleri alındığında hemen Stall’dan çıkılması önerilir, çünkü Buffet’ın sonrası gerçek Stall’dur.
İngilize lügat manası, “Büfe” demek olan Buffet’ın havacılıkta tamamen başka anlamı var : Gerekli müdahale hemen yapılmazsa uçak her an Stall’a girecek demektir.
Stall’un büyük ya da küçük bir uçak için tehlikeli ama kurtuluşu olmayan bir felaket anlamına gelmediğini biliyoruz. Stall olmuş bir kanat kaldırma kuvveti (Lift) üretmeyi durdurmuştur ve aerodinamik kaldırma kuvvetini yeniden kazanmak için kanat üzerinde düzgün ve yeterli hava akışını sağlamak pilotun sorumluluğundadır.
Küçük uçaklar (Genel havacılık uçakları) tam oluşmuş bir Stall’dan kurtulmak için altında birkaç yüz feet’e irtifaya ihtiyaç duyarken, büyük uçakların Stall’dan kurtulması için binlerce feet’e irtifaya ihtiyacı vardır.
Bir pilotun Stall’dan kurtulma sırasında yapabileceği en aptalca şey uçağın burnunu yukarıda tutmaya devam etmesidir. Bu durum daha derin bir Stall’a yol açarak kurtulmayı imkansız hale getirebilir. Stall’dan kurtulmak için pilot uçağın burnunu hızlı bir şekilde aşağıya basar (uçağın burnunu ezmek) ve altında yeterli yükseklik varsa azalan hava hızını geri kazanarak Stall’dan kurtarabilir.
Kritik hücum açısı
İkinci sorumuz : Kanadın kritik hücum açısı nedir?
Bu, kanadın tasarımına ve kanada yerleştirilmiş Flap, Slat, Kruger gibi yüksek kaldırma aygıtlarına (high lift devices) bağlıdır. Kaldırma gücü sağlayan her aerodinamik yüzeyin kritik bir hücum açısı yani kaldırma gücü üretmeyi bıraktığı bir nokta vardır. Sivil uçakların çoğu 15 ila 20 derecelik bir Hücum Açısı’nda Stall olurken, savaş uçaklarında 40 dereceye kadar çıkabiliyor.
Dönüşün yarattığı kuvvete karşı koymak için kanatların biraz daha fazla kaldırma kuvveti üretmesi gerekir ve bu nedenle mevcut irtifayı korumak için daha yüksek bir Hücum Açısı gerektirir. Bir uçak herhangi bir konumda (burun yukarıda veya burun aşağıda) yalnızca kritik hücum açısında Stall olabilir.
Mümkün olduğunca basitleştirerek anlatmaya çalıştığım bazı aerodinamik prensiplerin Stall’u daha az korkulur hale getirdiğini umuyorum. Stall, eğitmen pilotlar ve öğrenci pilotlar tarafından eğitim uçuşlarında sıklıkla uygulanan kurtarılabilir bir etkinliktir. Kritik Hücum Açısı, kanadın ne zaman Stall olacağını belirler. Hücum Açısı azaltıldığında Stall kalıcı kalıcı olmaktan çıkar.
THY’de Teknik Kontrolörlük Müdürü olarak görev yaptığım dönemde bir uçağın motorlarının %50 veya daha fazlası değiştirildiğinde veya büyük bakımların sonrasında yaptığımız test uçuşlarında, genellikle 20.000 fit irtifada muhtelif Flap/Slat pozisyonlarında Stall ikazı (Stall Warning) alma ve Stall’dan çıkma testleri yapılır ve alınan değerler kaydedilirdi. Değerler, yeni uçağın teslim alınması sırasında kullanılan üreticinin Uçak Kabul Test Verileridir (Acceptance Test Flight).
Bu test uçuşlarında kullandığımız Prosedürler ve Uçuş Profili üretici kriterlerine uygun olarak tarafımca yazılmış, uçuş öncesi test pilotlarımızla brifingler yapılıyor ve uygulanıyordu.
Erhan İnanç Nisan 2025